Autori Ramazan Kica, studiues i zellshëm, i bërë i njohur nëpërmjet shumë librave mbi epokën skënderbejane, ka botuar së fundmi një libër ku sjell argumentet e tij për Albanopolin, këtë toponim, apo emërtim nga ka ardhë emri ynë kombëtar, e me të cilin na njohin popujt e tjerë. Para se të bëjmë një pasqyrim të përmbajtjes, me disa komente e mendime tonat, po e cilësojmë që në fillim se Ramazani na jep argumente se vendbanimi i vjetër “qytet” në Valikardhë të zonës së Zerqanit në luginën e Bulqizës, në Dibër, është Albanopolisi.
Unë nuk jam historian dhe rrjedhimisht nuk bëj recencë të bazuar në metodologji historike, por duke e quajtur veten modestisht gjysmëstudiues në këtë rast, për më tepër gjeograf (ashtu siç ishte Ptolemeu), mendoj se më lind e drejta të bëj një koment-analizë që ta ndaj me lexuesit.
Që në krye të herës duam të shtrojmë një pyetje të thjeshtë, të cilën do ta përsërisim edhe në fund: A mund të jetë Albanopoli në Valikardhë?
Përgjigja është: Edhe po, edhe jo
Pse e japim këtë përgjigje? Sepse, në studime të këtij karakteri, themelor është gërmimi arkeologjik dhe gjetjet arkeologjike, si monedha, gurë të shkruar etj. Pa folur arkeologjia, qytezës së vjetër në Valikardhë ne nuk mund t’ia vëmë emrin Albanopol, në asnjë mënyrë, edhe nëse hipotetikisht pranojmë se Albanopoli është aty.
Deri në fund do të përpiqemi, duke lexuar Ramazanin që e ka bindje se është aty, të japim edhe aprovimet dhe dilemat tona.
Ramazani e ka ndarë studimin e tij në disa çështje, por për ne me rëndësi janë kordinatat e Ptolemeut, të cilin Ramazani e konsideron shumë të saktë dhe kordinatat e tij na çojnë në Valikardhë.
Tema e dytë që ka rëndësi është evolucioni i fjalës Bardh në kronikat historike dhe transformimi i Bardh në Bar-Abr-Arb-Alb, nga ku gjeografi aleksandrin Ptolemeu i dha në greqishten e vjetër formën Alb- Albanopoli (qyteti i bardhë, ose qyteti i bardhëve).
Një trajtesë të kujdesshme zë analiza e qytezës antike, me shtriren, formën elementët kryesorë, por që siç e dimë ne vendasit e tjerë, mjaft e dëmtuar.
Unë që në krye të herës dua ta falënderoj Ramazanin për punën që ka bërë, e cila, në mos na çoftë përfundimisht tek Albanopoli i vërtetë, na shterron një version të mundshëm.
Personalisht, edhe pse nuk jam gjuhëtar, mendoj se analiza e Ramazanit për transformimin e emrit, duke përdorur metodat e tij, por edhe duke e shoqëruar me të dhënat historike në kohë të ndryshme, më duket goxha e besueshme. Fundja, shumica e autorëve që janë marrë me këtë çështje, albanët i shohin si përkthim nga shqipja të Bardhëve, një fis që jetonte sipas shumë autorëve midis Krujës në perëndim dhe shtratit të Drinit të Zi në lindje, nga Miloti në veri e deri në Elbasan në jug, por që për Ramazanin kufizohen në zonën e sotme të Grykës së Madhe e Bulqizës.
Edhe përpjekja e Ramazanit për të mbivendosur në hartën e sotme kordinatat e Ptolemeut, duket po ashtu e admirueshme dhe, në mënyrën si e koncepton ai, nuk hidhet poshtë. Problemi është se koordinatat që jep Ptolemeu janë vënë në diskutim nga shumë hartografë e shumë shkencëtarë prej 3-4 shekujsh.
As analiza që i bën qytetit dhe mënyrës se si ai funksiononte, nuk mund të rrëzohet.
Për të dalë në konkluzionet e tij Kica ka shfrytëzuar një literaturë shumë të gjerë, përfshi dhe sitologjinë, duke na dhuruar një libër të bukur edhe si dizajn, shoqëruar me harta e me fotografi me ngjyra, si dhe me indeksin e emrave apo sqarimet përfundimtare.
Vetë autori, para se të vijë në fund, në një fjali në krye të faqes 226 shkruan: Normalisht që arkeologjia duhet të bëjë punën e saj”. Për mendimin tim duhet ta kishte shkruar me shkronja kapitale.
Këtu do të nisë edhe diskutimi ynë:
1.Me përjashtim të disa vështrimeve sipërfaqësore qyteza në Valikardhë nuk është gërvishtur për të na dhënë ndonjë informacion se çfarë qyteti ishte e si e kishte emrin. Në dijeninë time prof. Bunguri ka bërë një interpretim të materialit të gjetur, duke dhënë muret, kohën e ndërtimit, përmasën etj. Por kam konstatuar se autorë të ndryshëm kanë pikëpamje të ndryshme për emrin e këtij qyteti.
Pse themi që arkeologjia është e rëndësishme?
Sepse: Nëse nga gërmimi arkeologjik del që vendbanimi në fjalë është i pas shek.II pas Krishtit, atëherë bie automatikisht poshtë të jetë Albanopoli që na përmend Ptolemeu. A është qyteza antike e Valikardhës e antikitetit të hershëm? Kjo, pra, ha diskutim.
Arkeologjia nuk i ka vendosur një emër të gjithëpranuar këtij vendbanimi të hershëm, sepse kanë munguar gërmimet në thellësi. Pa folur arkeologjia, ne e kemi të pamundur të vëmë dorën në zjarr e të deklarojmë që ky është Albanopolis. Me aq sa informacion kam, studimin e qytezës e ka bërë profesor Bunguri shumë vite më parë, që ka hedhur idenë se kështjella mesjetare e Valikardhës mund të identifikohet me Geties, e sipas shumë studiuesve ky emër u trashëgua nga fshati Gedvi, ose siç i themi sot Godvi. Madje, në analizën e prof.Bungurit, i cili ka dhënë edhe literaturën përkatëse sqaruese, kemi të bëjmë me një qytet me sipërfaqe eliptike. Sipas tij, qyteti ruan gjurmë të sistemit të dikurshëm fortifikues, që në pikëpamje kronologjike u përkasin dy periudhave të ndryshme, përkatësisht të lidhura me shek. VI dhe XIV-XV.
2.Një tjetër çështje që diskutohet janë koordinatat që jep Ptolemeu. Unë para pak kohësh kam mbajtur një status ku pasqyroja punën e dy profesorëve të hartografisë që janë marrë me këtë çështje dhe drejtpërdrejt me Albanopolin. Duke qenë profesionistë të fushës, ata kanë përdorur një metodologji thellësisht hartografike madje hartografi matematike krahasuese, për të pozicionuar Albanopolin sipas Ptolemeut. Edhe ata kanë pranuar se nuk është Zgërdheshi, por nuk kanë caktuar të jetë Valikardha, por një vend malor pranë qafë-Murrës, në lindje të Macukullit, mes Matit e Dibrës. Madje, profesorët, arrijnë në konkluzionin se të dhënat e Ptolemeut duhen marrë me rezerva, përfshi këtu edhe kordinatat e vendbanimeve për të cilat Ramazani pretendon se Ptolemeu është shumë i saktë. Ai kurrsesi nuk mund të jetë “shumë i saktë”, pasi bota në kohën e tij nuk ishte zbuluar e tëra dhe gabimi në lidhje me përmasën e tokës e ka çuar në gabime të tjera në vijimësi. Gjithsesi, Ptolemeu, në mos qoftë absolutisht i saktë, është minimumi orientues dhe përafrues, pra vlen. Vendosja e kordinatave të Ptolemeut në hartat “google map” të sotme, na jep një përfytyrim, na afron me të vërtetën, por s’është e vërteta absolute. Por saktësia rritet duke përdorur koefiçientin e transformimit dhe ky koefiçient ndërtohet vetëm kur zbaton një projeksion hartografik që i përshtatet projeksionit të Ptolemeut. Ndaj, i mëshoj me forcë këtij fakti sepse jam vetë gjeograf, që vërtet kordinatat e Ptolemeut nuk e lidhin Albanopolisin me Zhërdheshin, përkundrazi, e çojnë në Dibrën e sotme (në rastin e Ramazanit në Valikardhë), por ka të paktën dy shekuj që autorë të shumtë,historianë, hartografë, arkeologë e shumë e shumë të tjerë, përfshi dhe ajkën e shkencës tonë, që kjo i ka çuar jerm, pasi të dhënat historike që kemi të dokumentuara dhe konkludimet e tyre për Zgërdheshin pranë Krujës nuk përputhen me kordinatat e Ptolemeut. Më duket e pabesueshme, që Ramazani ka “tharë” bibliotekat për këtë çështje dhe nuk ka kaluar në duar “Historia e Hartografisë Shqiptare”,e cila e trajton goxha gjerë temën e Albanopolit, pavarësisht defekteve në dizenjim e ndonjë lapsusi gjuhësor e në shifra që mund të ketë në libër. Sepse, duke qenë hartografë nga më të mirët, ata kanë qenë në gjendje të dallojnë se ku një koordinatë qëndron e ku nuk qëndron. Kjo vjen ngaqë në metodologjinë e tyre ka projeksion hartografik, ka dhe krahasim hartash të mëvonshme (shek.XVI-XVIII) që e pasqyrojnë Albanopolin, duke iu referuar të dhënave të Ptolemeut. Analiza e hartave pas vitit 1500, qoftë dhe në mënyrë empirike, mungon në librin e Ramazanit.
3.Më duket e habitshme, që Ramazani ka vendosur fort t’i besojë Akropolitit, e kjo është e natyrshme pasi ai rrëfen në vetë të parë në udhëtimin e tij “në viset e Arbanonit”, por duke u kthyer tek Ptolemeu, dhe pozicioni i Albanopolit në hartën e gjeografit aleksandrin, autori duhet të na kishte dhënë sqarime edhe për disa objekte të paidentifikuara deri më sot, që janë në hartën e Ptolemeut dhe shumë afër me Albanopolin, e konkretisht: AISTRAO (ose ESTREA), ADPICARI/EPICARI, APSALO, si dhe EUROPA. Pse e shtrojmë këtë? Sepse, duke pasur koordinatat e tyre dhe transformimin në rrjetin e sotëm të “Gauss-Krygerit” me metodën krahasuese mund të dilet në një konkluzion më të mirë. Kur i hyhet kësaj pune duhen parë të gjitha.
4.Një tjetër element është analiza për peshkopatën e Albanopolit, për të cilën ka shkruar diku Mojkom Zeqo, e që e lidhin Peshkopatën e Arbanonit me Krujën. Duke analizuar Valikardhën si Albanopol “pikë e mbaroi”, duhet të hedhësh poshtë autorët e tjerë që nuk kanë të njëjtin mendim, pra duhet të hedhësh poshtë pretendimet e M. Murrës se nuk është Jabllanica, pretendimet e A.Josifit se nuk është Trojaku ashtu sikurse ke bërë për rastin e Zgërdheshit. Pse e shtrova këtë? Sepse koncepti i shtrirjes së arbanëve, ose albanëve, duket më i gjerë sesa e jep Kica në librin e tij, ku ai Bardhët i vendos vetëm në zonën e Grykës së Madhe e të Bulqizës, madje, nëse kam qenë i vëmendshëm në lexim, anashkalon edhe Gollobordën si “vise të arbanonit”.
5.Unë, pasi e lexova, nuk arrita dot të ndaj mirë nëse bardhët kishin këtë emër si fis, pra si etnikon (bardhët ose bardhoshët), ndaj dhe qyteti quhet qyteti i Bardhëve, apo është qytet i bardhë, ndërtuar me shkëmbinj karbonatikë, mundësisht të mermerizuar, që i japin emrin qytetit e nëpërmjet emrit të qytetit merr emrin e gjithë krahina. Besoj se është pikërisht kjo e dyta. Ndoshta nuk kam qenë mjatueshëm i vëmendshëm.
6.Analiza e fokusuar tek “bardhi”, si përkatësi mund të na çojë në gabime. Ja p.sh, Guri i Bardhë, njohur në mesjetë e përkthyer si Petralba në latinisht, mund të jetë edhe aty Albanopoli. Edhe aty ka vise të vështirëkalueshme. Po ashtu, gurë të bardhë ka i gjithë Mali i Dejës që ndan Dibrën nga Mati, gurbardhë është i gjithë mali i Runjës, Mal të Bardhë ka në Peshkopi (vargu i Korabit), i bardhë e krejt i bardhë është zona malore Jabllanicë-Belicë, pjesa dërrmuese e Gollobordës, e gjithë zona e malit me Gropa, e deri vargu Krujë-Dajt. Me pak fjalë, në këto vende, ku dominojnë shkëmbinjtë karbonatikë, po u has toponimi “qytet”, ose “çitet”, mund të lindë e drejta të themi, pse jo, ka qenë Albanopoli, sepse jemi në viset e Arbanonit.
7. Duket e pabesueshme se si në dokumentin e vitit 1273, ku Karl I Anzhuin i dhuron Pal Gropës Grykën e Madhe…. etj, nuk përmendet Albanopoli. Autori, i ndjeshëm se rrugëtimi i Akropolitit në viset e Arbanonit nuk përputhet plotësisht me dokumentin e vitit 1273 për Sevastin Pal Gropa, e ku diferenca është vetëm 15 vite, rreket të analizojë se Gryka e Madhe është Grykë e Bardhë duke na dhënë argumentet e tij. Eshtë e drejta e tij, unë nuk e kundërshtoj, thjesht nuk më duket bindës. Të thuash se liqeni i Bardhë (që janë dy në fakt, një i Valikardhës e një i Tërnovës, me të Ziun në mes) lidhen me Bardhët është e tepruar. Emërtimi për liqenet akullnajore lidhet me ngjyrën e cila është në varësi të disa elementëve fiziko-gjeografikë, e më së shumti me thellësinë dhe me sedimentet në fundin e tyre. Ndër liqenet akullnajore sot në Shqipëri, i Zi dhe i Bardhë janë më të përhapurit, por ka dhe liqeni i Verdhë në Sulbicë të Tropojës, ka dhe liqeni i Kuq në Shebenik etj. Të lidhësh ngjyrën e liqenit me përkatësinë e Bardhëve të antikitetit është e tepruar, do të thosha jo bindëse.
8. Valecarde-Valchal. Te kjo pikë do të ndalem pak më gjerë. Sepse në kohën skënderbejane, nga përshkrimi i Barletit, del që duelet me Ballabanin janë bërë në luginën Vajkale. Besoj se asnjëri nga ne nuk e vë në diskutim se lugina Vajkale është nga qafa e Buallit në perëndim e deri në ura e Qytetit në lindje, rreth 10-12 km. Pretendimet e autorit janë se në orgjinal ajo është lugina valkardhse, por është deformuar nga autorët gjatë përkthimit. Jep dy autorë italianë që përshkruajnë mjaft mirë kampin e Skënderbeut pranë Valikardhës, ku njëri e shkruan Valecarde e tjetri Valicardanus. Ndërsa Barleti, Frangu e Muzaka në versionin Valcal, Valchal, Valcha etj. Barleti e ka shkruar librin e tij 40 vjet pas këtyre dokumenteve dhe ka qenë aq i lexuar se si e kanë përkthyer dy italianët. Eshtë e pamundur që Barleti të bëjë përkthimin e Valikardhës në Valchal, në një kohë kur më afër realitetit e më lehtë për tu shkruar në latinisht është Valecarde. Dua të them se Valecarde është toponim vendbanimi, kurse Valchal është toponim i një forme relievi, në këtë rast i luginës vajkale. Thënë shkurt, këto dy toponime kanë ekzistuar që në atë kohë dhe Barleti, në pikëpamjen time sheh dy betejat me Ballabanin në luginën Vajkale. Ndoshta këtu jemi ndarë edhe unë me Ramazanin, pasi unë e shoh betejën e parë vajkale me Ballabanin në atë vend ku Ramazani sheh betejën e dytë. Janë shumë afër, por ka diferenca. Mendoj, gjithashtu, se autori këtu ka pasur qëllim të mbrojë edhe punimet e tij të mëparshme, pra, me një gur të vrasë dy zogj. Luginën e Bulqizës, ai e quan edhe lugina e Bardhë, për shkak të grykës së Bardhë (që ta them hapur, unë vetë jam banor i zonës, e kisha dëgjuar si gryka e qytetit, fryn qytetja, shkëmbi i kullës, shkëmbi i qytetit etj., por nuk e kisha hasur si shkëmbi i bardhë, edhe pse ai në të vërtetë është shumë i bardhë). Atëherë, kur lugina është lugina e Bardhë, si ka mundësi që historikisht lugina e Bulqizës është quajtur Zeza, Bulqiza e zezë etj? Pra, dua të them se çështja është më e koklavitur sesa duket.
9.Përpjekja e Ramazanit për të na bindur që Valikardha ku ndodhet Albanopolis është quajtur më herët Valbardha, nuk dua ta paragjykoj, s’jam gjuhëtar ta mohoj apo ta aprovoj, thjesht nuk më duket bindëse. Sepse, insistoj, me këtë logjikë ku bie “b”, e ngrihet “k”, i bie që lugina e Valbonës të transformohet në lugina e Valkonës etj.
10.Një studiues serioz, në çështje të tilla ku ka shumë paqartësi, e shumë dilema, apo dhe mendime të ndryshme, duhet që të radhisë avantazhet e argumentit të tij, gjë që Ramazani i ka dhënë mjaft mirë, pothuajse shkëlqyer, por në këtë analizë ai duhet të kishte dhënë edhe disavantazhet. Sepse, nëse nuk e bën, do të thotë se ke përzgjedhur ata informacione në kohë që të shkojnë për shtat objektivit, pra për të nxjerrë Albanopolin në Valikardhë. Nuk e dimë arsyen pse autori i është shmangur studimeve të mëparshme për Valikardhën nga ata pak arkeologë që kanë shkruar qoftë edhe pak rreshta për të. Kur i hyhet një studimi për këtë çështje duhen trajtuar të gjitha, e nëse ke të drejtë ti duhet që me argumentet e tua të hedhësh poshtë argumentet e të tjerëve.
11. Në faqen 158,autori shkruan: “Banorët e zonës Zerqan dhe Bulqizë, në brendinë e tyre nuk e ndjejnë veten dibranë (të Dibrës së Poshtme) dhe kanë ndryshime prej tyre, si në kuptimin e përkatësisë fetare (ngaqë janë bektashinj), apercepsionit dhe përkushtimit pas saj,por edhe në fushën e antropometrisë dhe antropologjisë (si fizike, shoqërore, gjuhësore, filozofike, teologjike, biologjike, historike, forensike, kulturore). Ndryshime ka dhe në fusha të tjera të jetës, të marrëdhënieve me njëri-tjetrin dhe të sjelljes”.
Unë kam diiskutuar edhe privatisht me Ramazanin për këtë temë. Të thuash diçka të tillë është shokuese, sepse, edhe nëse pranojmë se është e vërtetë, këtë konkluzion duhet ta bazosh në studime shumë të avancuara të ADN-së, gjuhësisë krahasuese, antropologjisë. Më falni, mos jeni koka e Zeusit e i dini të gjitha? Pra i duhesh referuar dikujt e jo të paraqesësh në një libër shkencor një bindje personale. Kjo e ul shumë nivelin e diskutimit. Kur e lexova, krijova idenë se ata të Dibrës së Poshtme nuk qenkan shqiptarë si ne, thjesht kanë huazuar shqipen tonë. Kjo është e rëndë. Dallime gjuhësore të tipit nëndialekte ka dhe mes Fushë-Bulqizës e Valikardhës që janë vetëm 2 km nga njëra-tjetra.
12.Sipas Ramazanit, albanët në lindje shtriheshin deri në përroi i Çerenecit??!! Shumë guximtare të vendosësh një kufi të tillë e ta quash krahina e Bardhëve, në një kohë që kjo krahinë ka më shumë shkëmbinj magmatikë e terrigjenë se zonat e tjera karbonatike.
Gjithsesi, në mbyllje, konkludojmë se puna që ka bërë Ramazan Kica në këtë studim është shumë e mirë, sepse, nëse deri tani shumë autorë na kanë dhënë pikëpamjet e tyre, Ramazani i shton këtij zinxhiri një mendim tjetër, që Albanopoli ndodhet në Valikardhë. Por pikëpyetjet do të mbeten, e ndoshta për një kohë të gjatë. Fundi i kësaj çështjeje nuk do të mbyllet me Ramazanin, për këtë të jeni të sigurt.
Ndaj, për ta mbyllur, shtrojmë dhe një herë pyetjen e fillimit:
A është Valikardha Albanopoli antik?
Përgjigja ime (e jam i sigurt dhe juaja) është: Edhe po, edhe jo.
Edhe nëse është Valikardha, gjë që nuk përjashtohet, absolutisht, duhet ende shumë punë për ta vërtetuar.
